Pitanje identiteta proizilazi iz ovih dubokih poremećaja. Kad toliko mnogo ljudi oko nas, u našem vlastitom društvu, više ne liči na nas i izgleda tako drugačije, prirodno je da osjećamo potrebu da se redefiniramo. Slično tome, iskustvo da ste odvojeni od korijena, iščupani iz ekonomskog i političkog života, vodi ka ovoj potrazi za identitetom usred okruženja koje nije prirodno naše.
Reakcija je razumljiva, ali ono što treba naglasiti ovdje jeste da je to prvenstveno reakcija na prisustvo ili okruženje koje se osjeća kao strano. Prema tome, nečiji identitet definira se reakcijom, diferencijacijom, nasuprot onome što taj neko nije ili čak protiv drugih. Ovaj proces je prirodan i u isto vrijeme je prirodno da taj pristup treba postati binaran i dovesti do toga da manje ili više “identitet” bude projiciran u odnosu na “drugog” ili “društvo”. Identiteti definirani na ovaj način, reaktivni identiteti, u suštini su ekskluzivni, zbog same potrebe koja je dovela do njihovog stvaranja: suština je znati šta je neko i, očigledno, šta neko nije.
Ovakav stav je prirodan i, još jednom, razumljiv u periodu ubrzanih promjena, ali je nezdrav i opasan. Pokušaji da se razjasne stvari zapravo su previše pojednostavljeni i iznad svega, reduktivni. Od osobe i njenih sugrađana očekuju se jasni odgovori: neko treba primarno biti “Amerikanac”, “Australijanac”, “Novozelanđanin”, “Italijan”, “Francuz”, “Britanac”, “Holanđanin” ili “Jevrej”, “kršćanin” ili “musliman”. Svaki odgovor koji pokuša kvalificirati ovu isključivu samodefiniciju doživljava se dvosmislenim. Još značajnije, ovo baca sjenu sumnje na lojalnost pojedinaca, a danas posebno muslimana od kojih se traži da se izjasne da li su na prvom mjestu “muslimani” ili “Amerikanci”, “Kanađani”, “Južnoafrikanci”, “Singapurci”, “Francuzi”, “Italijani”, “Britanci”…
Pitanje je jasno usmjereno na njihovu definiciju vlastitog identiteta, dok zapravo ozbiljno implicira da je to povezano s lojalnosti. Pošto osoba može imati samo jedan identitet, može biti lojalna samo jednom. Mora se dati jasan, nekvalificiran, nedvosmislen odgovor!
Međutim, samo pitanje je besmisleno. Onaj ko je opsjednut idejom definiranja sebe nasuprot onome što neko nije na kraju se reducira na jedan identitet koji bi trebao sve reći. Međutim, postoje drugačiji okviri unutar kojih se osoba mora definirati drugačije. Pitanje da li je neko primarno “musliman” ili “Amerikanac”, “Australijanac”, “Italijan”, “Francuz” ili “Kanađanin” suprotstavlja dva ideniteta i dvije pripadnosti koje nisu iz istog područja. U području religije i filozofije, koja daje značenje životu, ljudsko biće je na prvom mjestu ateist, budist, Jevrej, kršćanin ili musliman: njen ili njegov pasoš ili nacionalnost ne mogu odgovoriti na egzistencijalno pitanje. Kad pojedinac mora glasati na izborima za nekog kandidata, on ili ona je na prvom jestu američki, italijanski, francuski ili britanski državljanin koji je uključen u nacionalna pitanja. Zavisno o području aktivnosti, pojedinac stavlja u prvi plan jedan ili drugi identitet i to nije u suprotnosti.
Tokom govora koji sam jednom držao u Grčkoj, na poziv Georgea Papandreua, ekonomist Amartya Sen u potpunosti se složio s mojim mišljenjem navodeći jedan dobar primjer. Pretpostavimo, rekao je, da ste pjesnik i vegetarijanac. Ako ste gost na večeri, to nije vrijeme ni mjesto da insistirate na svom identitetu pjesnika, a s druge strane, na poetskoj večeri sigurno sebe nećete predstaviti kao vegetarijanca, pošto bi vas smatrali ekscentričnim. Drugim riječima, imate više od jednog identiteta i dajete prednost jednom od njih ovisno o okruženju ili situaciji, a da to ne utječe na vašu lojalnost jednoj ili drugoj pripadnosti. Pjesnik koji na večeri kaže da je vegetarijanac nije ništa manje pjesnik! Primjer je zaista prosvjetljujući i dokazuje da je pitanje šta je neko na prvom mjestu (ili isključivo) loše pitanje, pitanje koje se mora osporiti i na koje ne treba odgovarati.
Svako se mora oduprijeti iskušenju da reducira nečiji identitet na samo jednu dimenziju, koja ima prioritet nad svim drugim. Ovo može biti umirujuće, ali je iznad svega lišavanje prava i u vremenima kriza i napetosti može dovesti do odbacivanja, rasizma i latentnih ili agresivnih sukoba identiteta, kultura ili “civilizacija”. Moramo iz šire perspektive sagledati sebe i svoje sugrađane: svako od nas ima višestruke identitete koje mora prihvatiti, njegovati i razvijati. Odavno ponavljam muslimanima i svojim sugrađanima da sam ja Švicarac po nacionalnosti, Egipćanin po sjećanju, musliman po religiji, Evropljanin po kulturi, univerzalist po principima, Marokanac i Mauritanac po izboru. Ovo nije nikakav problem: živim s ovim identitetima i jedan ili drugi preuzimaju vođstvo ovisno o kontekstu ili prilici. Ovim identitetima mogu se dodati čak i druge dimenzije: biti čovjek, imati specifičan društveni status, posao itd. Naši identiteti su višestruki i konstantno u razvoju.
Dostizanje svijesti o promjenjivoj višestrukosti ličnih identiteta pretpostavlja usvajanje određene količine samopouzdanja i povjerenja u druge. Još jednom, ovo je više povezano s psihologijom nego filozofijom i religijom. Takav rad na sebi, na svojim višestrukim pripadnostima i sposobnost da se izađe izvan vlastite perspektive zahtijeva da se znanje o sebi i drugima suoči sa svakodnevnom praksom: izazov je veliki. Samo obrazovanje ― istinski primijenjeno i kritička pedagogija ― koja pomiruje pojedince s različitim dimenzijama vlastitog bića, njihovim porijeklom i njihovim nadama može ih osposobiti da prevaziđu anksiozne, reaktivne i strastvene reakcije u susretu s drugima.
Prirodna inicijacija upravo treba takve svakodnevne susrete iz stvarnog života, oko kulturnih ili socijalnih projekata, da sruši barijere i otvori perspektive. Samo u takvoj svakodnevnoj praksi, u takvom obrazovanju kroz eksperimentiranje, iskustvo i dijalog osoba može vjerovati i ulijevati povjerenje i prema tome procjenjivati lojalnost drugog. Ovo ne znači izražavanje slijepe lojalnosti ili nužnost dokazivanja lojalnosti. Povjerenje čini mogućim da se shvati da je istinska lojalnost uvijek kritički orijentirana: prema našoj vladi, prema istovjernicima ili “ummetu” (muslimanska vjerska i duhovna zajednica), nikad ne treba da iskazujemo slijepu podršku “našima” protiv svih “drugih”. Moramo biti odani principima pravde, dostojanstva, jednakosti i biti sposobni kritizirati i demonstrirati protiv svojih vlada (ili čak protiv većine u našem društvu) kad povedu nepravedan rat, kad primjenjuju aparthejd ili se povezuju s najgorim diktatorima na zemlji. Slično tome, moramo razviti kritičku lojalnost prema muslimanskim (ili drugim) vjernicima i suprotstaviti se njihovim idejama i djelima kad izdaju ove principe, stigmatiziraju druge, izazivaju rasizam ili opravdavaju diktature, terorističke napade ili ubijanje nevinih. Ovo nema veze s pitanjima identiteta, već s dosljednosti savjesti koja ujedinjuje ove identitete oko principa koji se, da bi bili pravedni, moraju koristiti neselektivno i kritički, kao i samokritički.
Biti patriot, osjećati pripadnost društvu, naciji ili vjerskoj zajednici dobra je stvar, ali ona ne može opravdati slijepi, šovinistički nacionalizam, koji zagovara nacionalnu i/ili religijsku isključivost ili probirljivost ili ekskluzivistički religijski dogmatizam koji brani istovjernika bez obzira na okolnosti. Najviše poštovanja zaslužuju oni koji se usude suprotstaviti svojima u ime dostojanstva i pravde: oni koji su u Drugom svjetskom ratu odbijali predati Jevreje (ili ih protjerati) kad je njihova vlada to zahtijevala od njih, oni koji su se odbili boriti u Vijetnamu i bili u zatvoru zbog toga, oni koji su pružili otpor nepravednim zakonima aparthejda po cijenu vlastitog života, oni koji su se suprotstavili instrumentalizaciji religije kako bi se napravio islamski autokratski sistem (kao u Saudijskoj Arabiji) ili oni koji su se suprotstavili instrumentalizaciji takozvane modernizacije da bi se opravdale dikature “u skladu s modernosti” (kao u Tunisu), oni koji su osudili terorističke napade protiv nevinih kada su počinjeni u ime njihove religije.
Tariq Ramadan, Moje uvjerenje, Centar za napredne studije, CEI Nahla, Sarajevo, 2011, str. 49-54.
